ដំណាំស្រូវនៅកម្ពុជា
ពិនិត្យដោយ បណ្ឌិត ម៉ែន សារុម
ជំពូក៣
លក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃដំណាំស្រូវ
អ៊ុក ម៉ាការា, ពិន តារា និង ឡោ ប៊ុណ្ណា
លក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃដំណាំស្រូវ គឺជាមូលដ្ឋានដើមក្នុងការស្វែងយល់ពីដំណាំស្រូវ ។ ការយល់ដឹងពីលក្ខណៈរូបសាស្ត្ររបស់ដំណាំស្រូវមានសារសំខាន់ណាស់ ក្នុងការងារជ្រើសរើសពូជ ការបង្កាត់ពូជ និងការងារគ្រប់គ្រងដំណាំស្រូវ ដើម្បីបង្កើនទិន្នផល ។ ជាទូទៅ ដើមស្រូវត្រូវបានបែងចែកជា ឫស ដើម ស្លឹក កួរ និង គ្រាប់ (រូប ៣.១) ។ ដោយផ្អែកទៅលើដំណើរការលូតលាស់របស់ដំណាំស្រូវ លក្ខណៈរូបសាស្ត្ររបស់ដំណាំស្រូវត្រូវបានបែងចែកជាពីរផ្នែកគឺ លក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃសរីរាង្គលូតលាស់ និងលក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃសរីរាង្គបន្តពូជ ។
៣.១. លក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃសរីរាង្គលូតលាស់
សរីរាង្គលូតលាស់របស់ដំណាំស្រូវរួមមាន គ្រាប់ស្រូវ (Rice grain) ឫសស្រូវ (Roots) ដើមស្រូវ (Culm) និងស្លឹកស្រូវ (Leaf) (រូប ៣.២) ។
៣.១.១. គ្រាប់ស្រូវ (Rice grain)
គ្រាប់ស្រូវមួយផ្សំឡើងដោយ សម្បកគ្រាប់ (Rice hull) គ្រាប់អង្ករសម្រូប (Brown rice) អ័ក្សទ្រគ្រាប់ (Rachilla) សម្បកនិប្ជល (Sterile lemmas) កំពកចុងស្មែង (Rudimentary glumes) និងទងគ្រាប់ (Pedicel) (Matsuo and Hoshikow, 1993) (រូប ៣.៣) ។ គ្រាប់អង្ករសម្រូបត្រូវបានរុំព័ទ្ធដោយសម្បកគ្រាប់ ដែលផ្នែកទាំងពីរនេះភ្ជាប់ជាមួយទងគ្រាប់ដោយអ័ក្សទ្រគ្រាប់ នាកំពកនៃចុងស្មែង ។ នៅពីក្រោមអ័ក្សទ្រគ្រាប់គឺសម្បកនិប្ជល ។
៣.១.១.១. សម្បកគ្រាប់ (Rice hull)
សម្បកនេះមានសភាពរឹងដែលស្រោបគ្រាប់អង្ករសម្រូបពីខាងក្រៅ ។ កាលណាគេយកសម្បកនេះចេញពីគ្រាប់អង្ករ ត្រូវបានគេហៅថា «អង្កាម» ។ សម្បកគ្រាប់ចែកចេញជាពីរផ្នែកគឺ សម្បកធំ ឬសម្បកពោះ (Lemma) និងសម្បកតូច ឬសម្បកខ្នង (Palea) (រូបភាព ៣.៣) ។ នៅលើសម្បកគ្រាប់មានរោមជាច្រើន ហើយពូជស្រូវខ្លះ នៅផ្នែកខាងចុងនៃសម្បកធំមានកន្ទុយ ។ សម្បកធំ (Lemma) និងសម្បកតូច (Palea) មានមុខងារសំខាន់ណាស់សម្រាប់ការពារនូវជាលិការបស់គ្រាប់អង្ករ កំណត់ទម្រង់ទំហំនៃគ្រាប់ ព្រមទាំងរយៈពេលដុះពន្លកឫសនៃគ្រាប់ ។ កាលណាសម្បកគ្រាប់មានកម្រាស់ស្តើងនោះ ការដុះពន្លកគ្រាប់បានឆាប់ តែផ្ទុយមកវិញ ប្រសិនបើសម្បកគ្រាប់មានកម្រាស់ក្រាស់នោះ រយៈពេលនៃការដុះពន្លកគ្រាប់យូរ (CIAP, 1996) ។
៣.១.១.២. អ័ក្សទ្រគ្រាប់ (Rachilla) និងសម្បកនិប្ជល (Sterile lemmas)
អ័ក្សទ្រគ្រាប់ គឺជាផ្នែកមួយនៃគ្រាប់ស្រូវ ដែលជាចំណុចប្រសព្វរវាងសម្បកធំ (Lemma) និងសម្បកតូច (Palea) ហើយមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការកាន់ទ្រផ្កា និងគ្រាប់នីមួយៗរបស់ដំណាំស្រូវ ។ លើសពីនេះទៅទៀត អ័ក្សទ្រគ្រាប់មានតួនាទីក្នុងការតភ្ជាប់រវាងសម្បកនិប្ជល (Sterile lemmas) និងតួគ្រាប់ស្រូវ ។
សម្បកនិប្ជល គឺជាសម្បកគ្រាប់ស្រូវដែលគ្មានការលូតលាស់ ដែលស្ថិតនៅពីខាងក្រោមនៃសម្បកធំ (Lemma) និងសម្បកតូច (Palea) ។ សម្បកនិប្ជលចែកចេញជា២គឺ សម្បកនិប្ជលលើ (Upper glumme) និងសម្បកនិប្ជលក្រោម (Lower glummer) (រូបភាព ៣.៣) ។
៣.១.១.៣. កំពកចុងស្មែង (Rudimentary glumes) និងទងគ្រាប់ ឬទងផ្កា (Pedicel)
កំពកចុងស្មែង គឺជាផ្នែកខាងចុងគេបំផុតនៃស្មែង ដែលមានរាងកំប៉ោងដូចពែង ។ វាស្ថិតនៅពីក្រោមសម្បកនិប្ជល (Sterile lemmas) ។ កំពកនេះមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ ក្នុងការរក្សានូវលំនឹងរបស់គ្រាប់ស្រូវ ។
ទងគ្រាប់ ឬទងផ្កា គឺជាផ្នែកនៅខាងក្រោមគេបំផុតនៃគ្រាប់ស្រូវ ។ ផ្នែកនេះមានតួនាទីក្នុងការភ្ជាប់ផ្កាស្រូវជាមួយនឹងស្មែងកួរ ។
៣.១.១.៤. គ្រាប់អង្ករសម្រូប (Brown rice)
គ្រាប់ស្រូវនៅពេលដែលគេបកយកសម្បកគ្រាប់ (Rice hull) ឬអង្កាមចេញ គេហៅថា អង្ករសម្រូប (រូប ៣.៤) ។ គ្រាប់អង្ករសម្រូបត្រូវបានហ៊ុំព័ទ្ធដោយស្រទាប់សម្រូបខាងក្រៅ (Pericarp layer) និងស្រទាប់សម្រូបខាងក្នុង (Aleurone layer) ដែលផ្ទុកទៅដោយខ្លាញ់ ប្រូតេអ៊ីន និងវីតាមីន ។ នៅខាងក្នុងស្រទាប់ទាំងពីរនេះគឺ សាច់គ្រាប់ ឬអង់ដូស្ពែម (Endosperm) និងអំប្រ៊ីយ៉ុង (Embryo) ដែលខណ្ឌដាច់ភ្នាសអេពីតេស្យូម (Epitelium) ។
អង់ដូស្ពែម ឬសាច់គ្រាប់ (Endosperm) គឺជាផ្នែកសារធាតុចិញ្ចឹមនៃគ្រាប់ទុំ ហើយដែលអាចទ្រទ្រង់ការដុះលូតលាស់នៃពន្លកបាន ។ អង់ដូស្ពែមរួមផ្សំជាពិសេសដោយអាមីដុងប្រហែល ៨០% និងសារធាតុសំខាន់ៗដទៃទៀត ដែលរួមមានសារធាតុ ស្ករ ប្រូតេអ៊ីន និងសារធាតុខ្លាញ់ (Vergara, 1989) ។ សារធាតុទាំងនោះជាអាហារធាតុបម្រុងចាំបាច់របស់អំប្រ៊ីយ៉ុងសម្រាប់ដំណើរការដំណុះគ្រាប់ ។ អង់ដូស្ពែមមានពីរប្រភេទគឺ អង់ដូស្ពែមដែលមានភាពស្រអាប់ (អង្ករដំណើប) និងអង់ដូស្ពែមដែលមានភាពថ្លា (អង្ករខ្សាយ) ។ ប្រភេទនីមួយៗរបស់អង់ដូស្ពែមមានលក្ខណៈខុសៗគ្នាគឺអាស្រ័យទៅនឹងបរិមាណនៃអាមីឡូសដែលមាននៅក្នុងនោះ ។
អំប្រ៊ីយ៉ុង ឬភ្រូណា (Embryo) ស្ថិតនៅផ្នែកចំហៀងពោះនៃសម្បកគ្រាប់ធំ ដែលជាពន្លកនៃអនាគតរុក្ខជាតិថ្មីមួយដើមដែលមាននៅក្នុងគ្រាប់ ។ នៅក្នុងអំប្រ៊ីយ៉ុងរួមមាន ពន្លកស្លឹក (Plumule) ពន្លកឫសដំបូង (Radicle) បណ្តុំសរសៃរនាំសារធាតុចិញ្ចឹម (Vascular bundle) ហើយដែលផ្នែកទាំងបីនេះរុំព័ទ្ធដោយ ស្គូតេឡូម (Scutelum) (រូប ៣.៥) ។ គ្រប់កោសិកានៃអំប្រ៊ីយ៉ុងផ្ទុកទៅដោយស្កររ ប្រូតេអ៊ីន និងខ្លាញ់ ដែលជាប្រភពនៃថាមពល និងអង់ស៊ីមនាពេលគ្រាប់ចាប់ផ្តើមដុះ ។
៣.១.២. ឫសស្រូវ (Roots)
ឫស គឺជាបណ្តុំសរីរាង្គដែលប្រមូលផ្តុំឡើងដោយសរសៃចាក់ស្រេះចូលគ្នាដោយចៃដន្យ និងកំណត់ដោយសរសៃតូចៗជាច្រើន ។ ឫសស្រូវចាប់កើតមានឡើងតាំងពីគ្រាប់ស្រូវចាប់ដុះពន្លក នៅពេលគេយកទៅធ្វើដំណុះ ហើយមានមុខងារក្នុងការជួយទ្រទ្រង់ដល់ការលូតលាស់របស់សំណាប និងបន្តបន្ទាប់មក ឫសស្រូវចាប់ផ្តើមដុះចេញពីសរីរាង្គផ្សេងៗ ផ្នែកខាងក្រោមរបស់ដើម ដូចជា គល់ខ្នែងបែកដំបូង និងថ្នាំងរបស់ដើម (Fujil, 1974) ។ ឫសរបស់ដំណាំស្រូវចែកចេញជា ៣ គឺ ឫសកែវ ឫសព្រយោង និងឫសខ្យល់ (រូប ៣.៦) ។
៣.១.២.១. ឫសកែវ (Seminal root)
ឫសកែវ គឺជាឫសដំបូងបង្អស់ដែលដុះចេញពីគ្រាប់ស្រូវ នៅពេលដែលស្រូវចាប់ផ្តើមដុះពន្លកដំបូង ហើយឫសនេះមានអាយុពី ១ ទៅ ៣០ ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ ។ ឫសកែវដុះចេញក្នុងរយៈពេល ២ ទៅ ៣ ម៉ោង បន្ទាប់ពីស្រោមពន្លកឫស (Coleorhiza) លេចឡើង (ដុះចេញ) ។ ឫសកែវនឹងងាប់ទៅវិញក្នុងរវាងអាយុ ១ ខែ នៅក្រោយពេលដែលឫសព្រយោងចាប់ផ្តើមដុះ និងកើនឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ។ ឫសកែវមានមុខងារស្រូបយកទឹកសម្រាប់ផ្តល់ឱ្យគ្រាប់ដើម្បីធ្វើប្រតិកម្មបម្លែងម្សៅអាមីដុង បង្កើតទៅជាស្ករ និងបម្លែងសារធាតុចិញ្ចឹមផ្សេងៗទៀត ដើម្បីផ្តល់ឱ្យពន្លកដើមអាចរស់រាន្តមានជីវិត ។
៣.១.២.២. ឫសព្រយោង (Nodal or adventitious roots)
ឫសព្រយោង ជាប្រភេទឫសដែលដុះចេញពីគល់ថ្នាំងនៃដើមស្រូវ ដែលកប់ក្នុងដី ដែលមានតួនាទីសម្រាប់ជាជំនួយដល់ឫសកែវ (Seminal root) ។ នៅពេលដែលស្រោមពន្លកឫសចាប់ផ្តើមដុះ ស្រោមពន្លកស្លឹកក៏ដុះចេញដែរ ។ ហើយដែលនៅក្នុងនោះ បន្ទាប់មកគឺ ថ្នាំងពន្លក (Mesocotyl) បានដុះចេញ ។ ថ្នាំងពន្លកនេះ ជាថ្នាំងដំបូងបង្អស់របស់ដើមស្រូវ ។ នៅពេលដែលដើមស្រូវដុះស្លឹកទី៣ នៅផ្នែកខាងចុងនៃថ្នាំងពន្លក ឫសព្រយោងក៏ចាប់ផ្តើមដុះឡើង ។ ក្រោយពីដុះ ឫសព្រយោងត្រូវបានលូតលាស់ចាក់ទៅក្រោមដីប្រមាណ ១៨ ទៅ ២០ សម និងចាក់ទៅសង្ខាងប្រវែងពី ៣០ ទៅ ៣៥ សម ។ ការលូតលាស់របស់ឫសព្រយោង និងស្លឹកមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នា គឺមានន័យថា ប្រសិនបើប្រវែងនៃស្លឹកស្រូវលូតចាក់ចេញទៅផ្នែកខាងឆ្ងាយនៃដើមបានប្រវែងត្រឹមណានោះ ឫសព្រយោងក៏លូតលាស់ចាក់ចេញបានដល់ត្រឹមនោះដែរ ។ ឫសនេះមានមុខងារសម្រាប់ទ្រទ្រង់ជំហរដើមស្រូវមិនឱ្យដួល ស្រូបយកទឹក និងសារធាតុចិញ្ចឹម ជាពិសេសសារធាតុអាសូត ផូស្វ័រ ប៉ូតាស្យូមពីក្នុងដី ដើម្បីផ្តល់ទៅឱ្យសរីរាង្គដើមស្រូវ និងមានតួនាទីសម្រាប់ផ្ទុកជាតិទឹក និងអាហារសម្រាប់ទ្រទ្រង់ជីវិតរបស់ដំណាំស្រូវ (រូប ៣.៦) ។ នៅខាងក្បាលឫសមានស្រោមរឹងព័ទ្ធជុំវិញដើម្បីការពារឫស និងជាជំនួយដល់ឫសក្នុងការទម្លុះចូលក្នុងដី ដែលស្រោមនេះគេហៅថា លលាដ៍ឫស (Root cap) ។
រូប ៣.៦ លក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃឫសរបស់ដំណាំស្រូវ
៣.១.២.៣. ឫសខ្យល់ (Adventitious roots)
ឫសនេះដុះចេញពីថ្នាំងនៃដើមស្រូវនៅផ្នែកក្រោម (ឫសដែលនៅលើផ្ទៃដី) ហើយការបែកខ្នែង គឺកើតឡើងដោយឯកឯង ។ ចំពោះពូជស្រូវឡើងទឹក គេសង្កេតឃើញវាកើតចេញពីថ្នាំងខាងលើបំផុតនៃដើមវែង តែនៅក្រោមស្រទាប់សើៗនៃផ្ទៃទឹក ។ ឫសខ្យល់មាន ២ ប្រភេទគឺ ឫសខ្យល់ទី១ (Primary adventitious roots) និងឫសខ្យល់ទី២ (Secondary adventitious roots) ។ ចំពោះពពួកស្រូវឡើងទឹក គឺមានឫសខ្យល់ទាំងពីរប្រភេទ ហើយដែលឫសខ្យល់ទាំងពីរនឹងចាក់ចូលទៅក្នុងដីពេលទឹកស្រក ។ ចំពោះពពួកស្រូវដទៃទៀត គឺភាគច្រើនមានតែឫសខ្យល់ទី១ប៉ុណ្ណោះ ។
៣.១.៣. ដើមស្រូវ (Culm)
ដើមស្រូវមានតួនាទីសម្រាប់ទ្រទ្រង់ស្លឹក និងកួរស្រូវ បង្កើតដើមបែកថ្មី និងឫស ភ្ជាប់សកម្មភាពនៃការធ្វើរស្មីសំយោគ ផ្ទុក និងដឹកជញ្ជូនជាតិទឹក សារធាតុចិញ្ចឹមផ្សេងៗ និងសម្រាប់ធ្វើការផ្គត់ផ្គង់ខ្យល់ទៅកាន់ឫស ។ ដើមស្រូវត្រូវបានចែកចេញជា ២ ផ្នែកគឺ ថ្នាំង (Nodes) និងចន្លោះថ្នាំង (Internodes) (រូប ៣.៧) ។
៣.១.៣.១. ថ្នាំង (Nodes)
ថ្នាំង គឺជាផ្នែករឹងនៃដើមស្រូវដែលមានភាពតាន់ និងគ្មានប្រហោង ហើយជាកន្លែងសម្រាប់បង្កើតស្លឹក និងពន្លកខ្នែងនៃដើមស្រូវ ។ ពន្លកខ្នែងមានទីតាំងនៅចន្លោះរបស់ថ្នាំង និងគល់ស្រទបស្លឹក ។ ចំណែកថ្នាំងដែលនៅខាងចុងនៃដើម ជាថ្នាំងដែលបង្កើតកួរស្រូវ ។
៣.១.៣.២. ចន្លោះថ្នាំង (Internodes)
ចន្លោះថ្នាំង ជាផ្នែករលោងហើយមានលក្ខណៈរឹង និងតាន់នៅពេលដែលវានៅខ្ចី ប៉ុន្តែប្រែក្លាយទៅជាមានប្រហោងនៅពេលវាកាន់តែចាស់ ។ ផ្នែកនេះមានស្នាមចង្អូរតូចៗ ហើយជាផ្នែកមូលរលោងនៃដើម ។ ចន្លោះថ្នាំងខាងក្រោមជាទូទៅខ្លីៗ ខុសពីចន្លោះថ្នាំងខាងលើដែលវែងៗ ។ ចន្លោះថ្នាំងនេះ តភ្ជាប់គ្នាបានពីមួយទៅមួយដោយសារថ្នាំង (Nodes) ។ ចំពោះចន្លោះថ្នាំងរបស់ដំណាំស្រូវមានច្រើន ឬតិច គឺអាស្រ័យទៅតាមប្រភេទពូជផ្សេងៗគ្នា ដោយសារពូជខ្លះមានចន្លោះថ្នាំងច្រើនដែលធ្វើឱ្យដើមមានកំពស់ខ្ពស់ និងពូជខ្លះទៀតមានចន្លោះថ្នាំងតិច ដែលធ្វើឱ្យដើមមានកម្ពស់ទាប ។ ជាទូទៅ ចន្លោះថ្នាំងចាប់ផ្តើមលូតបណ្តោយ ឬលូតប្រវែង ចាប់ពីផ្នែកខាងក្រោមទៅផ្នែកខាងលើនៃដើមស្រូវ ។ យ៉ាងណាមិញ ចន្លោះថ្នាំងដែលមានទីតាំងនៅផ្នែកខាងលើបំផុតនៃដើមស្រូវតែងតែមានទំហំតូច ជាពិសេសចន្លោះថ្នាំងដែលផ្ទុកផ្កា និងគ្រាប់ ។
៣.១.៣.៣. ការបែកគុម្ព (Tillering)
ស្រូវ គឺជាដំណាំដែលមានលទ្ធភាពក្នុងការបែកគុម្ពខ្លាំង ។ បែកគុម្ព គឺជាដំណើរការមួយដែលក្នុងនោះដើមបែកថ្មីៗ បានដុះលូតលាស់ចេញពីដើមមេ ឬដើមបែកចាស់ៗ ។ លោក Katayama (1951) បានធ្វើការសិក្សាយ៉ាងលម្អិតអំពីដំណើរការបែកគុម្ពនេះ ហើយបានបង្កើតជាប្រព័ន្ធមួយ ដែលគេបានបន្តប្រើប្រាស់រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ។ រូប ៣.៨ គឺជាគំនូសបំប្រួញអំពីការបែកគុម្ព ដែលមានលក្ខណៈសម្រាយជាងលោក Katayama (1951) បន្តិច ដោយសារគំនូសបំប្រួញនេះមិនបានបញ្ជាក់អំពីលេខរៀងរបស់ថ្នាំង ដែលដើមបែកបានដុះចេញមក ។ ដើមបែករបស់ដំណាំស្រូវ ត្រូវបានចែកជាដើមមេ ដើមបែកទីមួយ (Primary tiller) ដើមបែកទីពីរ (Secondary tiller) និងដើមបែកទីបី (Tertiary tiller) ។ ដើមមេ គឺជាដើមដែលដុះចេញពីគ្រាប់ ហើយចេញពីដើមមេនេះមានដើមបែកទីមួយ (Ti, i=1,…,n) ជាច្រើនដុះចេញមកតាមលំដាប់លំដោយនៃថ្នាំង ។ ដើមបែកទីពីរ គឺជាដើមបែកដែលដុះចេញពីដើមបែកទីមួយ ហើយដើមបែកទីបី គឺជាដើមបែកដែលដុះចេញពីដើមបែកទីពីរ ។ នៅក្នុងរូបភាព ៣.៨ ដើមមេ គឺតាងដោយ T0 ដើមបែកទីមួយ គឺតាងដោយអក្សរ T និងលេខមួយខ្ទង់ (ឧទាហរណ៍ T1, T2, …) ដើមបែកទីពីរគឺតាងដោយអក្សរ T និងលេខពីរខ្ទង់ (ឧទាហរណ៍ T11, T21, …) និងដើមបែកទីបីគឺតាងដោយអក្សរ T និងលេខបីខ្ទង់ (ឧទាហរណ៍ T111, T211, …) លំដាប់លេខ 1-n បញ្ជាក់ពីដើមបែកដែលដុះលំដាប់បន្តគ្នា ដូចជា T1 គឺដើមបែកទីមួយដែលដុះមុនគេពីដើមមេ ហើយ T5 គឺជាដើមបែកទីមួយដែលដុះចេញពីដើមមេ បន្ទាប់ពីដើមបែកទីមួយ បួនទៀតបានដុះចេញពីដើមមេរួចហើយ ។ ចំនួនដើមបែក គឺអាស្រ័យទៅលើពូជ រយៈពេលលូតលាស់ លក្ខខណ្ឌដាំដុះ (ពន្លឺ និងសារធាតុចិញ្ចឹម) និងវិធីសាស្ត្រដាំដុះ ។
៣.១.៤. ស្លឹកស្រូវ (Leaf)
ស្លឹកស្រូវទាំងអស់ត្រូវបានទ្រដោយដើម ហើយតម្រៀបជាពីរជួរ ។ គេសង្កេតឃើញថា នៅផ្នែកខាងលើនៃថ្នាំងមួយ គឺមានដុះស្លឹកមួយ ដែលមានពីរផ្នែកគឺស្រទបស្លឹក (Leaf sheath) និងបន្ទះស្លឹក (Leaf blade) (រូប ៣.៩) ។ ក្នុងមួយវដ្តជីវិតរបស់ដើមស្រូវមានស្លឹកពី ១០ ទៅ ២០ ប៉ុន្តែមានតែស្លឹកពី ៥ ទៅ ១០ ប៉ុណ្ណោះដែលនៅរស់រហូតដល់ពេលប្រមូលផលគ្រាប់ ចំណែកស្លឹកដទៃទៀតចាប់ផ្តើមស្វិត និងងាប់បន្តបន្ទាប់ទៅតាមការអភិវឌ្ឍនៅក្នុងវគ្គនីមួយៗនៃដំណាំស្រូវ ។ ស្លឹកខាងលើបំផុត ដែលស្ថិតនៅខាងក្រោមកួរ គឺជាស្លឹកទង់ជ័យ ឬស្លឹកអមកួរ (Flag leaf) ។ ស្លឹកស្រូវមានមុខងារសម្រាប់ទទួលពន្លឺ និងដឹកនាំការធ្វើរស្មីសំយោគ សកម្មភាពដំណកដង្ហើម បំភាយចំហាយទឹក សម្រាប់ផ្ទុកអាហារចិញ្ចឹមផ្សេងៗ សម្រាប់នាំខ្យល់ទៅឱ្យឫស ដើម និងស្រទបស្លឹកដែលស្ថិតនៅក្នុងទឹក ។ នៅផ្នែកតភ្ជាប់រវាងស្រទបស្លឹក (Leaf sheath) និងបន្ទះស្លឹក (Leaf blade) មានសរីរាង្គបីទៀតគឺ ចង្កំស្លឹក (Collar) អណ្តាតស្លឹក (Ligule) និងត្រចៀកស្លឹក (Auricle) ។
៣.១.៤.១. ស្រទបស្លឹក (Leaf sheath) និងបន្ទះស្លឹក (Leaf blade)
ស្រទបស្លឹក ស្ថិតនៅផ្នែកខាងក្រោមនៃស្លឹក ដែលស្រោបរុំព័ទ្ធជុំវិញដើម ។ ជួនកាលស្រទបស្លឹក និងបន្ទះស្លឹកតភ្ជាប់គ្នានៅចន្លោះថ្នាំង ។ ស្រទបស្លឹកដែលស្ថិតនៅត្រង់គល់ថ្នាំង មានរាងប៉ោងចេញ ដែលគេឱ្យឈ្មោះថា ផ្នែកប៉ោងនៃស្រទបស្លឹក ។ បន្ទះស្លឹក គឺជាផ្នែកខាងលើនៃស្លឹកមានរាងជាបន្ទះស្រួចហើយរាបស្មើ ។ នៅផ្នែកខាងក្រោមនៃផ្ទៃស្លឹកចំកណ្ដាលមានទ្រនុងធំមួយលយចេញជាងគេ គឺជាទ្រនុងកណ្ដាលនៃស្លឹក (Midrib) ។ ផ្ទៃខាងលើនៃបន្ទះស្លឹកមានជួរឆ្នូតៗជាច្រើន ដែលស្របគ្នាជាមួយទ្រនុងស្លឹក ។ ស្លឹកដុះចេញមកឆ្លាស់គ្នានៅលើដើម ។
៣.១.៤.២. ចង្កំស្លឹក (Collar) អណ្តាតស្លឹក (Ligule) និងត្រចៀកស្លឹក (Auricle)
ចង្កំស្លឹក គឺជាផ្នែកមួយសម្រាប់តភ្ជាប់រវាងស្រទបស្លឹក និងបន្ទះស្លឹក ឬជាផ្នែកដែលខណ្ឌស្រទបស្លឹក និងបន្ទះស្លឹក ។ អណ្តាតស្លឹក គឺជាភ្នាសស្តើងឈរត្រង់ទៅលើ ហើយស្ថិតនៅខាងក្នុងបន្ទះស្លឹក ពោលគឺនៅកន្លែងណាដែលបន្ទះស្លឹកតភ្ជាប់នឹងស្រទបស្លឹក ។ ទម្រង់របស់វាមានសភាពស្តើងស្រួចចុង ដែលចុងនោះអាចបែកជាពីរ ឬមិនបែកអាស្រ័យដោយពូជ ។ ត្រចៀកស្លឹក គឺជាព្រុយមួយគូដែលស្ថិតនៅគែមសងខាង ផ្នែកគល់ខាងក្រោយនៃបន្ទះស្លឹកស្រូវ ។ ជាធម្មតាត្រចៀកស្លឹកលូតឡើងនៅផ្នែកចំហៀង ពោលគឺកន្លែងដែលអណ្តាត និងគល់នៃចង្កំស្លឹកតភ្ជាប់គ្នា ។
អណ្តាតស្លឹក និងត្រចៀកស្លឹក ជាសរីរាង្គដែលសំខាន់បំផុតក្នុងការកំណត់ពីភាពខុសគ្នារវាងដំណាំស្រូវ និងស្មៅ ក្នុងដំណាក់កាលលូតលាស់ ។ ជាទូទៅស្លឹករបស់ពូជស្រូវទាំងអស់ គឺមានសរីរាង្គទាំងពីរនេះ ផ្ទុយទៅវិញស្លឹកស្មៅគឺអាចគ្មានមានសរីរាង្គទាំងពីរនេះ ឬក៏មានតែមួយប៉ុណ្ណោះ ។
៣.២. លក្ខណៈរូបសាស្ត្រនៃសរីរាង្គបន្តពូជ
៣.២.១. កួរស្រូវ (Panicle or Inflorescence)
កួរស្រូវរួមមានកកួរ (Panicle base) អ័ក្សនៃកួរ (Panicle axis) ស្មែងទីមួយ (Primary branch) ស្មែងទីពីរ (Secondary branch) ទងគ្រាប់ (Pedicel) និងកន្សោមផ្កា (Spikelet) (រូប ៣.១០) ។ កកួរ គឺជាផ្នែកដែលភ្ជាប់តួកួរជាមួយចន្លោះថ្នាំងលើបំផុតនៃដើម (Uppermost internodes) ។ ស្មែងទីមួយ គឺជាស្មែងដែលដុះចេញពីអ័ក្សនៃកួរ ដែលនៅលើស្មែងទីមួយនេះ មានស្មែងទីពីរដុះចេញ ។ ជាទូទៅកន្សោមផ្កា គឺដុះចេញពីស្មែងទីពីរ ដែលមានទងគ្រាប់ជាសរីរាង្គភ្ជាប់ ។
កួរស្រូវបានចាប់ផ្តើមអភិវឌ្ឍនាចុងដំណាក់កាលពន្លូតដើម ។ កំពកកួរ (Panicle primordial) បានលេចចេញមុនគេ រួចបន្ទាប់មកកំណកួរ(Panicle initiation) បានចាប់ដំណើរការ រហូតបានជារូបរាងកួរទាំងមូលហើយដែលដំណើរការនេះ គឺប្រព្រឹត្តទៅនៅក្នុងស្រទបស្លឹកទង់ជ័យ ។ នៅក្នុងដំណាក់កាលអភិវឌ្ឍន៍កួរនេះ ផ្នែកខាងចុងនៃដើមស្រូវ ដែលរុំព័ទ្ធដោយស្រទបស្លឹកទង់ជ័យរីកប៉ោង និងលូតវែង ដូចនេះបានជាគេហៅថា ដំណាក់កាលផើម (Booting stage) ។ ជាទូទៅ ដំណាក់កាលផើមនេះមានរយៈពេល ៣៥ ថ្ងៃ ទើបកួរស្រូវចេញផុតពីស្រទបស្លឹកទង់ជ័យ ។ លទ្ធភាពរបស់កួរស្រូវដែលអាចលូតផុតពីស្រទបស្លឹកទង់ជ័យគឺជាដំណកកួរ (Panicle exertion) ហើយដំណកកួរនេះ គឺអាស្រ័យទៅតាមពូជស្រូវ ។
៣.២.២. កន្សោមផ្កា (Spikelet)
ស្រូវគឺជារុក្ខជាតិស្វ័យចរលម្អង (Autogram/Self-pollinated) ដោយមានកេសរឈ្មោល (Stamen) និងកេសរញី (Pistil) ស្ថិតនៅក្នុងកន្សោមផ្កាតែមួយ ។ ផ្នែកបន្សំនៃកន្សោមផ្កាមានបង្ហាញនៅក្នុងរូប ៣.១១ ឯផ្នែកខាងក្រៅ ក៏បានរៀបរាប់ក្នុងចំណុច ៣.១.១ រួចហើយដែរ ។ ផ្នែកខាងក្នុងនៃកន្សោមផ្កាមាន កេសរឈ្មោល (Stamen) និងកេសរញី (Pistil) ។ កេសរឈ្មោល ផ្សំឡើងដោយទងនៃថង់លម្អង (Filament) និង ថង់លម្អង (Anther) ដែលផ្ទុកទៅដោយលម្អងឈ្មោល (Pollens) ។ កេសរឈ្មោលមានចំនួនប្រាំមួយក្នុងកន្សោមផ្កាមួយ ។ កេសរញីផ្សំឡើងដោយ អូវែ (Ovary) មួយ កកេសរញី (Style) ពីរ និងមាត់កេសរញី (Stigma) ពីរ ។
បន្ទាប់ពីកួរស្រូវ (ទាំងមូល ឬផ្នែកខ្លះ) ចេញផុតពីស្រទបស្លឹកទង់ជ័យហើយ កន្សោមផ្កានឹងបើក ហើយបន្ទាប់មកថង់លម្អងក៏បែក រួចលម្អងឈ្មោលដែលទុំនឹងជ្រុះធ្លាក់ទៅលើមាត់កេសរញី ។ លម្អងឈ្មោលនឹងត្រូវចូលទៅអូវែ តាមរយៈកកេសរញី ហើយដែលនៅទីនោះ លម្អងឈ្មោលប្រសព្វជាមួយបុប្ជាណករ (Ovule) ។ ដំណើរការរោយលម្អងប្រព្រឹត្តទៅក្នុងចន្លោះពេលពីម៉ោង ៩:០០ – ១២:០០ ព្រឹក ។ បន្ទាប់ពីភពប្រសព្វហើយ អូវែនឹងអភិវឌ្ឍទៅជាគ្រាប់ស្រូវ ។
Chouk Khmer 